Een van de meest opmerkelijke sabotage-acties van de Tweede Wereldoorlog speelde zich af in concentratiekamp Buchenwald.
Buchenwald was tijdens de Tweede Wereldoorlog een concentratiekamp in nazi-Duitsland in een bosrijke omgeving nabij de stad Weimar. Het bijna volledig van de buitenwereld afgesloten kamp werd in 1937 aangelegd door SS'ers en gevangenen. Buchenwald werd op 11 april 1945 bevrijd door de zesde pantserdivisie van het derde Amerikaanse leger.
Daar moesten gevangenen met kennis van biologie en geneeskunde een vaccin maken tegen vlektyfus, een ziekte die destijds voor vele doden zorgde. De leider van het lab bedacht een list: de Nazi's zouden een nepvaccin krijgen en de gevangenen het echte vaccin.
Het boeiende verhaal werd al een paar keer eerder verteld, maar hoogleraar neurologie Pim van Gool bracht nu een heerlijk Nederlandstalig boek uit: Denkdwang. Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde. (zie onder)
Begin 1944 werd de Joodse arts en wetenschapsfilosoof Ludwik Fleck (1896-1961) gedeporteerd naar Buchenwald. Hij moest daar onder doodsbedreiging leidinggeven aan een team dat onder dwang onderzoek deed naar een vaccin tegen vlektyfus.
Na de oorlog beschreef Fleck hoe een ‘Nederlandse student biologie’ en andere wetenschappelijke dwangarbeiders destijds dachten dat ze op de goede weg waren. Fleck wist beter, maar hield dit geheim.
Met zijn eigen boek Ontstaan en ontwikkeling van een wetenschappelijk feit (1935) als basis, regisseerde Fleck in Buchenwald een wetenschapsfilosofisch schimmenspel. Hij onderzocht de reikwijdte van sociale factoren bij ‘het ontstaan van een wetenschappelijk feit’ en sprak over de ‘denkdwang’ die eigen is aan een ‘denkcollectief’.
Zo misleidde hij de eerder domme Sturmbannführer (majoor) Erwin Ding-Schuler en redde hij het leven van zijn medegevangenen. Dit boek onthult de identiteit van de Nederlandse biologiestudent. Zijn nalatenschap bevat unieke foto’s van de barak waar dit uitzonderlijke ‘wetenschapsfilosofische experiment’ plaatsvond.
Pas vanaf het eind van de jaren zeventig kreeg Fleck terecht wereldwijde erkenning. Zijn inzichten blijken nog steeds van belang voor begrip van en vertrouwen in de hedendaagse wetenschap.
Terug naar de Tweede Wereldoorlog. Eind 1942 stierven Duitse troepen massaal aan tyfus aan het oostfront en de medische chef van de SS Ernst-Robert Grawitz was ongeduldig voor een vaccin – net als Heinrich Himmler zelf. Vlektyfus maakte de nazi's banger dan de geallieerde legers destijds.
Ernst-Robert Grawitz (Charlottenburg, 8 juni 1899 - Babelsberg, 24 april 1945) was een Duitse officier en SS-Obergruppenführer en Generaal in de Waffen-SS tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Hij was de president van het Duitse Rode Kruis. Grawitz was ook de Rijksarts in de SS en politie, en was mede verantwoordelijk voor de massamoord en medische experimenten op gevangenen.
Vlektyfus is een besmettelijke ziekte die door bacteriën uit het geslacht Rickettsia wordt veroorzaakt. De naam komt van het Griekse typhos (mist, nevel) en heeft betrekking op de effecten van het koortsdelier dat patiënten treft. Alle organen kunnen worden aangetast door de ziekte, maar de grootste schade treedt op aan huid, hart, centraal zenuwstelsel, spieren en nieren.
Het eerste tyfusvaccin werd al ontwikkeld door de Poolse zoöloog Rudolf Weigl in het interbellum; het vaccin voorkwam de ziekte niet, maar verminderde de mortaliteit ervan. Hierna werd het onderzoek verdergezet.
Ludwik Fleck (11 juli 1896 – 5 juni 1961) was een Pools immunoloog en wetenschapsfilosoof van Joodse afkomst. Als immunoloog deed hij belangrijk werk in verband met vlektyfus.
De erudiete en vriendelijke Fleck werd tijdens de oorlog met zijn vrouw Ernestina Waldmann en zoon Ryszard eerst gedeporteerd naar het Joodse getto van de stad Lviv. Hij ontwikkelde er een nieuwe procedure waarbij hij een vaccin kreeg van de urine van tyfuspatiënten.
Flecks werk was bekend bij de Duitse bezetters en zijn familie werd in december 1942 gearresteerd en gedeporteerd naar de farmaceutische fabriek van Laokoon om een tyfusserum te produceren. Hij en zijn familie werden opnieuw gearresteerd en op 7 februari 1943 naar het concentratiekamp Auschwitz gestuurd.
Zijn taak was om syfilis, tyfus en andere ziekten te diagnosticeren met behulp van serologische tests. Van december 1943 tot de bevrijding van Polen op 11 april 1945 werd Fleck vastgehouden in concentratiekamp Buchenwald; daar werkte hij samen met (de man) Marian Ciepielowski om een werkend tyfusvaccin voor kampgevangenen te produceren, terwijl hij een nepvaccin voor de SS produceerde.
De katholiek Marian Ciepielowski (Warschau, 30 augustus 1907 - aldaar, 1 februari 1973) was een Pools arts en wetenschapper.
Hij is een overlevende van het concentratiekamp Buchenwald en is vooral bekend om zijn activiteiten als saboteur binnen de vaccinproductie-eenheid van het kamp. Ciepielowski's acties resulteerden in nuttige vaccins die werden uitgedeeld aan kampgevangenen, terwijl inactieve en nutteloze "vaccins" naar nazi-soldaten werden gestuurd. Na de oorlog emigreerde hij naar de Verenigde Staten.
Joachim Mrugowsky, hoofd van het Hygiëne-Instituut van de Waffen-SS, had plannen om een vaccin te produceren, maar deze plannen werden vertraagd door de bombardementen op zijn hoofdkwartier.
Mrugowsky besloot in plaats daarvan dat het vaccin in Buchenwald zou worden geproduceerd. Een van de SS-officieren van het kamp, de niet erg bekwame chirurg Erwin Ding-Schuler, die onderzoekers nodig had om zijn vaccinlaboratorium te bemannen, trok Ciepielowski aan om te helpen. Ciepielowski zou van juli 1943 tot april 1945 op de afdeling ‘kamphygiëne’ werken.
Er werden vooral konijnen gebruikt bij de productie van vaccin omdat de andere methoden minder acceptabel werden geacht; een betrof ook het kweken van het vaccin in met tyfus geïnfecteerde luizen en een andere betrof het kweken van het vaccin in kippeneieren.
Officieel werden in het kamp twee soorten vaccins geproduceerd - een bedoeld voor SS-gevechtseenheden en een andere, van twijfelachtige kwaliteit, voor de gevangenen van het kamp.
Ciepielowski en zijn collega's ondermijnden dit concept door een volledig ineffectief vaccin te produceren (gemaakt van water met kleine hoeveelheden bloed en formaline) om naar het front te sturen, terwijl ze een hoogwaardig, effectief vaccin voor andere gevangenen produceerden. Dit werd grotendeels bereikt door tussenkomst van die bioloog en arts Ludwik Fleck, die vanuit Auschwitz naar Buchenwald was gestuurd.
Fleck herkende bij aankomst vrijwel onmiddellijk de tekortkomingen in de methoden, maar was overtuigd om hen te helpen bij het in het geheim maken van een echt, krachtig vaccin, terwijl hij het nepvaccin voor de SS produceerde.
Bij één gelegenheid diende een Roemeense onderzoeker, achterdochtig - nadat hij niet in staat was om het vaccin te repliceren volgens de methode die in het kamp werd gebruikt -, een wetenschappelijke paper in waaruit bleek dat de methode van Fleck & Co frauduleus was.
De paper bereikte zelfs de niet al te snuggere Erwin Ding-Schuler en bracht Ciepielowski en de andere gevangenisonderzoekers uiteraard in gevaar. Ciepielowski overtuigde Ding-Schuler met succes dat de Roemeense arts zich had vergist en schreef een artikel in die zin, dat onder Ding-Schulers eigen naam zou worden gepubliceerd.
Ding-Schuler voerde ook uitgebreide gruwelijke medische experimenten uit op ongeveer 1.000 gevangenen, van wie velen hun leven verloren, in Experimental Station Block 46, met behulp van verschillende vergiften en infectieuze middelen voor gele koorts, pokken, tyfus en cholera.
Gedurende 16 maanden, werkend onder de neus van zijn onwetende nazi-opzieners - in het bijzonder Ding-Schuler, die Fleck beschreef als een "Dummkopf" - slaagde de Joodse arts erin om nep-tyfusvaccin naar de nazi-soldaten aan het front te sturen.
Erwin Oskar Ding-Schuler (19 september 1912 - 11 augustus 1945) was een Duitse chirurg en officier in de Waffen-SS die de rang van Sturmbannführer (majoor) bereikte. (zie foto)
Ding-Schuler was dus een "dummkopf die alleen een proefschrift verdiende op basis van zijn diensten voor de partij", zoals Fleck later vertelde aan onderzoekers voor de Neurenberger Oorlogsprocessen. "De wetenschappers en artsen die in Buchenwald werkten, konden zijn onwetendheid en wetenschappelijk analfabetisme voor hun eigen doeleinden gebruiken. We maakten een vaccin dat niet werkte. ... [Ding-Schuler], de analfabeet, besefte niet wat er aan de hand was."
Ding-Schuler werd op 25 april 1945 gearresteerd door Amerikaanse troepen. Hij pleegde zelfmoord op 11 augustus 1945.
foto Heinrich Stürzl - wikipedia
