Er is een mens gestorven. We hebben er twee jaar voor gevreesd, en voor gewaarschuwd. Polarisatie is een spiraal die ergens heen leidt. Geweld met name.
Yannick Verdyck werd eerder deze week doodgeschoten in zijn woonst in Antwerpen door Waalse politie, omdat hij zelf een wapen op de agenten zou gericht hebben. Helemaal gek is dat niet. Yannick had heel wat kostbare metalen en munten in huis. Als er dan, heel vroeg ‘s morgens, een agent naast je in het Frans staat te roepen, dan is de kans reëel dat je, uit je slaap gerukt, denkt dat je met een overvaller te maken hebt.
Yannick wordt opschreven als een terrorist die klaarstond om toe te slaan, en die tot de tanden gewapend was. En ook extreemrechts. En een complottheorist.
Niemand in zijn naaste omgeving zag in Yannick echter een potentiële terrorist. Integendeel: ietwat timide en nog te braaf om een vlieg dood te meppen. De Antwerpenaar was gewoon andersdenkend, en vooral dat wordt meer en meer verboden.
Michael Verstraeten, de Voorzitter van Vrijheid, omschrijft hoe het allemaal zo waanzinnig fout kon gaan.
De verkettering van elke, ook redelijke, oppositie. De schandpaal waaraan deze oppositie werd genageld. Het framen van iedereen als ‘complotdenkers’, ‘antivaxers’ en ‘wappies’. Het opzetten van de mensen tegen die ‘gevaarlijke idiote critici’, die egoïstisch de dood van een ander verkozen boven de beperking van hun vrijheid. Ze moeten wel extreemrechts zijn, want Van Ranst is links. Het uitsluiten van de critici uit het debat. Het heeft allemaal zijn werk gedaan.
Of denk je dat zoiets allemaal onschuldig is? Dat de ‘collaterale schade’ van zo’n hoogst risicovol omgaan met de normale democratische omgangsvormen – het open debat, het pluralisme - geen gevolgen heeft? Ik heb er alvast in april 2020 de voorzitter van een Vivaldi-partij van verwittigd: “U weet niet tot wat deze ontwrichting van onze samenleving gaat leiden.” Ik heb alvast aan de VRT mooi gevraagd om de critici niet allemaal in één zak van de ‘complotdenkers’ te steken en daarmee de polarisatie nog erger te maken, maar het bleef oorverdovend stil.
We spreken ons niet uit over wat er in Merksem precies is gebeurd. Dat moet het onderzoek uitwijzen. Gevoerd met inspraak van de familie in dat proces. Wat we met zekerheid wel zien, dat is radicalisering van het gedachtengoed, de reactie van de overheid, en het geweld. Dat is voldoende op zich voor een analyse die daartoe is beperkt.
Een heel diverse groep mensen heeft elkaar gevonden op één gemeenschappelijk punt: de coronamaatregelen trokken op niets. Vanuit welke visie die heel diverse groep mensen dat ook vond. Dat gaat van harde rationele wetenschappers die de wetenschappelijke grondslagen van de maatregelen onwetenschappelijk vonden, tot lieden die denken dat de UFO’s op aarde het voor het zeggen hebben. Een aantal mechanismen heeft de radicalisering binnen deze groep, die de voorbije maanden nog is toegenomen, versterkt en in de hand gewerkt.
• De diabolisering van de hele groep. De coronamaatregelen zijn per definitie de beste keuze om doden te vermijden. Wie kritiek heeft op de maatregelen is des duivels, egoïstisch, idioot, en wil graag dat de bomma sterft eerder dan vrijheid op te geven.
Als gaandeweg dan blijkt dat de basisstelling, met name dat de maatregelen prima waren, eigenlijk gewoon fout was, dan heeft de hele groep gelijk. Dat betekent dat ook wie gelooft in de UFO’s gelijk heeft wat het hoofdpunt betreft. Dat grote gelijk geeft meteen ook meer geloofwaardigheid aan de achterliggende verschillende visies. De UFO’s krijgen ook een stuk meer geloofwaardigheid. Dat heet het ‘halo-effect’. Daartegenover staat dat diegenen die zo agressief een verkeerd uitgangspunt hebben verdedigd, niet verbaasd moeten zijn dat ze een agressieve tegenreactie krijgen. Goed te praten? Neen. Net zoals de agressie tegen de critici niet goed te praten valt.
• Censuur van elke redelijke oppositie. Harde wetenschappers die kritiek hebben, worden in diskrediet gebracht. Hun artikel worden geweigerd in de grote tijdschriften. De oppositie die zich op deze wetenschappelijke kritiek baseert, wordt genegeerd en publiek in diskrediet gebracht zonder verweer.
De kritiek kan niet worden gekanaliseerd. Er is geen publiek debat. Redelijke of correcte kritiek krijgt geen kans. Er kan geen onderscheid worden gemaakt tussen terechte en niet terechte kritiek. Alle argumenten krijgen eenzelfde waarde. Met name ‘idioot’, maar daarom voor zoveel mensen gewoon waar. Omdat ze zien dat de maatregelen inderdaad niet werken zoals beloofd. De radicale gedachten, de UFO’s inbegrepen, worden evenwaardig aan de meta-analyses en retrospectieve studies van Professor John Ioannidis.
• Gebrek aan argumentatie. De wij-tegen-zij retoriek. Er bestaan maar twee kampen. Eén van de fervente aanhangers, en één van de fervente critici.
Wie bij de aanhangers van de maatregelen een woord van kritiek uit, wordt meteen een ‘antivaxer’, ‘complotdenker’ of ‘wappie’ en vliegt naar het andere kamp. Omgekeerd ook. Wie bij de critici een woord van kritiek uit op welke gekke argumentatie tegen de maatregelen ook, die wordt meteen ‘controlled opposition’. De opdeling in twee kampen zorgt ervoor dat interne kritiek tegen extreme argumenten binnen de groepen wordt tegengewerkt.
Elk van deze drie mechanismen leiden tot een grotere aanvaarding en verspreiding van radicaal gedachtengoed. En radicaal gedachtengoed leidt tot een grotere nervositeit bij de overheid. Soms zelfs tot erger. Dat is wat het onderzoek ook moet uitmaken. Heeft men geprobeerd om met een raket op een mug te schieten?
Wat nu al vaststaat is dat de regering, de Infocel, de Van Ransten van deze wereld, de grote media en de VRT eens diep mogen nadenken over de collaterale schade die ze veroorzaakt hebben. Mensenrechten zijn fundamenteel voor iets. Wie daaraan raakt, zaagt aan de poten van de democratische samenleving. Hetzelfde geldt voor de zuur bevochten democratische principes als het pluralisme, het publiek debat en het verbod op censuur.
Maar dat was alweer collaterale schade waar de silowetenschappers geen rekening mee hebben gehouden. Alles moest wijken voor ‘het virus’. En nu? Is er een dode gevallen.
Intussen hanteert overheidsadviseur Van Ranst verder het ‘wappie-discours’, gaat het negeren van de coronacritici op tv en in de krant gewoon door, en wordt er vooral geen debat georganiseerd. Merksem, zo vrezen we, zal daarom niet het eindstation zijn van de polarisatie.
‘Soeverein’ denken, kan gevaarlijk zijn.
Het is altijd ontzettend moeilijk om in een gerechtelijk dossier onmiddellijk na de feiten iets te zeggen over deze feiten. Tal van hypotheses zijn mogelijk. Het onderzoek is geheim. Tijdens zo’n onderzoek kan nog heel wat aan het licht komen. De ervaring leert dat zelfs tot op het hof van assisen of tot voor de correctionele rechtbank, of zelfs nog later, feiten kunnen opduiken die een heel ander licht werpen op een zaak. Of Yannick uit Merksem daadwerkelijk ‘extreemrechts’ was, of hij daadwerkelijk een ‘soeverein’ was en of hij daadwerkelijk van plan was een aanslag te plegen. Het moet allemaal onderzocht worden. Hetzelfde geldt voor het politieoptreden. Wat was de precieze opdracht en aanleiding daarvan? Was het gebruikte geweld proportioneel? Wat was precies de reactie van Yannick zelf? Daarvoor dienen onderzoeken.
De aandacht meer in het algemeen voor de gedachten rond soevereiniteit verdienen wel toelichting, en een ernstige waarschuwing. De illusie koesteren zich te kunnen ontdoen van het overheidsgezag, kan gevaarlijke proporties aannemen.
Al decennialang bestaat er in de Verenigde Staten een ‘sovereign citizens movement’. In de VS staat die beweging op de terrorismelijst. Immers was één van hun ‘leden’ betrokken was bij de Oklahoma bombing. Sovereigns zijn mensen die denken dat het mogelijk is zich te onttrekken aan het overheidsgezag. De totaal verkeerde juridische theorie die daarvan de basis is, gaat ervan uit dat de overheid een contractspartij is. Contracten kunnen beëindigd of opgezegd worden. En dus zijn er mensen die aangetekende brieven sturen aan één of andere administratie en dat daarmee de zaak gebakken is. De overheid heeft over hen niets meer te vertellen. Zij sturen hun nummerplaat in bijvoorbeeld, en denken zonder nummerplaat te kunnen rondrijden. Of ze doen overtredingen en zeggen aan de politie dat die niets over hen te zeggen heeft. Hetzelfde zeggen ze dan aan de rechters, gepaard gaand met een hele ingewikkelde juridische uitleg die kant noch wal raakt. Met als gevolg dat ze wat meer boete of gevangenisstraf krijgen.
In hetzelfde verhaal komt vaak ook voor dat het nummer op onze identiteitskaart eigenlijk een bankrekeningnummer zou zijn. Als men zich soeverein verklaart, dan heeft men recht op een ‘trustfonds’ van 1 miljoen euro. Tot op vandaag is er uiteraard nog niemand die de ontvangst van dat bedrag heeft mogen vieren.
In veel minder extreme mate proberen mensen bij zichzelf een status van vrijheid te creëren tegenover de overheid die te zeer als controlerend en bemoeizuchtig wordt ervaren. De coronamaatregelen hebben die beweging op gang gebracht. Mensen voelden zich door de overheid tot diep in hun privéleven beperkt en gecontroleerd. Om zich daar emotioneel tegen te beschermen ontwikkelen ze een geestelijke status waarbij ze zichzelf wijsmaken dat de overheid hen niet kan raken. Dat lukt vaak ook vrij aardig en mensen gaan zich daardoor ook beter en vrijer voelen. “Ik sta in mijn kracht”, vermelden ze dan op sociale media. Ook zij noemen zichzelf dan vaak “soeverein”. Dat soort van soevereiniteit staat ver af van de formele soevereiniteit die de verkeerde brievenschrijvers aan de administratie zichzelf toedichten.
Cruciaal is dat de gedachte zich te kunnen hebben terugtrekken van het overheidsgezag, een irreële gedachte is. De mensen zijn zich daarvan beter bewust. De overheid heeft wel nog steeds gezag over de mensen. Via de politie, het gerecht, de belastingen, de werking van wetten en besluiten. Wie die regels niet volgt, riskeert boetes, gevangenisstraf, politieoptreden, beslag en een hoop andere problemen.
Bij contact met de overheid ervan uitgaan dat het gezag er niet meer is, kan gewoon gevaarlijk worden. Dat is zoals de Afrikaanse krijger die denkt dat met een paar bezweringen de kogels zijn lichaam niet meer kunnen raken, en die dan in de frontlinie gaat staan. Een lichaam dat kogels ombuigt, dat bestaat alleen in fantastische films.
Vandaar dat het noodzakelijk is de mensen heel duidelijk te maken dat ze zichzelf in gevaar brengen als ze in gekke illusies gaan geloven op vlak van soevereiniteit tegenover het overheidsgezag.
Wie wil werken aan meer echte vrijheid, die kan dat bereiken door aan politiek te doen. In de brede zin van het woord. Door op te komen voor meer mensenrechten en minder bemoeienissen van de overheid. Dat kan door binnen burgerbewegingen het democratisch debat aan te gaan, door medestanders te zoeken of door zich verkiesbaar te stellen. Wat evident vereist dat er een overheid is die dat debat toelaat.
Waarmee meteen de cirkel rond is. De vertaling van kritiek heeft noodzaak aan de mogelijkheid het democratisch debat aan te gaan. Als dat niet mogelijk is, dan groeit de frustratie, dan groeit het geloof in absurde fantasieën, en dan gebeuren er ongelukken.
