De Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdienst AIVD maakt zich al een tijdje zorgen over de aanhangers van de ‘kwaadaardige elite’-theorie. Dergelijke aanhangers zijn er ook in ons land. Die (complot)theorieën vallen immers niet alleen de politiek aan, maar ook de rechtspraak, de media en de wetenschap.
Dat laatste is precies wat er volgens die aanhangers de laatste dagen gebeurd is rond het Reuzegom-proces. De veroordeelde Reuzegommers behoren tot de elite en worden beschermd door Justitie met een lage straf. Vervolgens worden ze nog eens beschermd door de klassieke media die de namen verzwijgen. Als een Youtuber - Acid - toch namen noemt, wordt die laatste aangevallen. Valse noot in het hele verhaal: een politicus van een machtspartij verdedigt die Youtuber. De politicus wordt op zijn beurt dan weer aangevallen door Justitie, klassieke media en andere politici.
COMPLOTDENKER
"Ik ben er niet per se trots op, maar ik moet helaas bekennen dat ik een complotdenker ben", zegt de 20-jarige Emmanuel aan Trouw. "Althans, dat is hoe mensen mij noemen als ze mijn meningen horen." Zijn vriend Chadi Akdah (20) zit naast hem en knikt. "Ik ben ook een complotdenker", voegt Akdah toe. “Nee, we geloven niet in reptielen”, zegt Emmanuel. Hij doelt daarmee op de reptielencomplottheorie die zegt dat de elite in werkelijkheid bestaat uit verklede reptielen. "Waar ik in geloof, is helemaal niet zo gek."
Ze behoren tot wat de Nederlandse inlichtingendienst AIVD omschrijft als de groeiende groep Nederlanders die menen dat ze bestuurd worden door een ‘kwaadaardige elite’.
Wat die elite wil? “Totale controle”, denkt Akdah. "Ik ben bang dat wij over vijf jaar net zo leven als in China, waar elke vijf seconden een foto van je wordt gemaakt als je op straat loopt."
Martin Sommer nuanceert in De Volkskrant: “De draad tussen gerechtvaardigd wantrouwen en het complot is maar dun”. Goede journalisten twijfelen aan alles. Sommer (Velsen, 1956) is een Nederlands historicus, journalist, schrijver en columnist, die sinds 1987 werkzaam is bij die Volkskrant.
COMPLOTDIAGRAM
Abbie Richards maakte een tijd geleden een complotdiagram. (zie onder) De Volkskrant: “Abbie Richards ontwikkelde een inzichtelijke complotpiramide, met theorieën gegroepeerd naar schadelijkheid. Onder in de omgekeerde driehoek, in het puntje dus, staan echte gebeurtenissen, zoals Watergate. Met elke stap naar boven verliezen de aanhangers van de samenzweringstheorieën meer hun contact met de realiteit. Bovenin, in het dieprood, staan Pizzagate en QAnon, maar ook 'Bill Gates depopulation', precies het verhaal van de video die Kroes deelde. Deze rode categorie omschrijft Richards als 'Geen weg meer terug', want als je er een gelooft, geloof je ze waarschijnlijk allemaal.” Een probleem: haar complotdiagram werd al diverse malen aangepast door trollen. Dus: wat is waar en niet waar?
DIEPGEKOESTERD WANTROUWEN
Jelle van Buuren, die voor de universiteit in Leiden onderzoek doet naar complotconstructies, noemt die complotten ook wel substituutideologieën: een nieuw groot verhaal over hoe de wereld in elkaar zit en hoe jij je daar als mens toe verhoudt.
Trouw: “Eén van de belangrijkste elementen van complottheorieën, zo stelt ook Van Buuren, is een diepgekoesterd wantrouwen jegens machthebbers of 'het systeem' en het aanbrengen van een scherpe scheiding tussen het goedwillende volk enerzijds en een kleine kwaadaardige elite anderzijds.”
Steeds meer mensen geloven dat een 'kwaadaardige elite' de controle heeft over de overheid, journalisten, wetenschappers en rechters. Ook in Nederland is de aanhang van complotmixen groeiende, waarschuwde de geheime dienst AIVD deze week.
De dienst noemt het 'anti-institutioneel extremisme'. De kern daarvan is de gedachte dat Nederland geregeerd wordt door 'een kleine kwaadaardige elite die de bevolking wil onderdrukken, tot slaaf maken of zelfs wil vermoorden'. Het lijkt erop, aldus de dienst, dat die 'feitelijk onjuiste boodschap' steeds breder verspreid wordt en telkens nieuw leven ingeblazen wordt. Richtte die zich eerst vooral op corona en de maatregelen daartegen, nu gaan de pijlen op klimaatbeleid, de oorlog in Oekraïne en het stikstofprobleem.
Trouw: “Als de samenleving niet of minder gelooft in het oplossingsvermogen van bestuur en politiek dan is dat maatschappelijk gezien een gevaarlijke situatie. Een ervaren bestuurlijk vacuüm is een voedingsbodem voor extremistische opvattingen van complotdenkers en radicale intellectuelen en opiniemakers.”
Martin Sommer nog in De Volkskrant: “Keurige denkers als Maxim Februari en Paul Frissen schreven over een overheid die per algoritme steeds verder tussen uw oren, achter de voordeur en onder uw bed kruipt. Hooggeleerde politicologen spraken decennialang over het 'bestuurskartel' dat in Nederland de dienst uitmaakt. Maar sinds Thierry Baudet het over 'het kartel' heeft, hoor je dat woord ineens veel minder.”
MORENO
Trouw: “Carlos Moreno werkt in alle rust aan een universiteit in Parijs. Zeven jaar geleden bedacht hij de '15-minutenstad'. Wat zou het prettig zijn als school, werk en winkels zich binnen een kwartier lopen of fietsen van huis zouden bevinden. Minder auto's, veiliger straten, gezondere lucht, meer plaats voor groen en spelen, meer verbinding tussen mensen: de voordelen zijn legio. Maar sinds vorige maand is de rust voorbij voor de 63-jarige hoogleraar. Via sociale media en e-mail heeft hij een vloedgolf haat en doodsbedreigingen over zich heen gekregen. Een crimineel, een dictator, dat zou Moreno zijn.”
“Hoe kan een onderzoeker naar de inrichting van steden plots veranderen in een vijandig doelwit? Het antwoord: samenzweringstheorieën. De trigger voor de aanval was een demonstratie in de Britse stad Oxford. Die stad test zogeheten 'low traffic neigbourhoods' (ltn's), wijken waar de auto zoveel mogelijk wegblijft. Niks nieuws, die ltn's zijn de afgelopen decennia al in verschillende Britse steden ingevoerd.”
“In de zoektocht van Oxford naar een balans tussen bereikbaarheid, opstoppingen en rustige straten, kwamen ook camera's voorbij als hulpmiddel, bedoeld om kentekenplaten af te kunnen lezen. Daarnaast had de gemeente de 15-minutenstad genoemd als inspiratie voor de plannen om de stad anders in te richten. Die combinatie - camera's en het pakkende begrip van Moreno - veranderde in een giftige cocktail in de breinen van sommigen.”
“Tijdens een demonstratie beweerden mensen dat het idee voor autoluwe wijken een 'paard van Troje' is. Eigenlijk is het bedoeld om burgers in de gaten te kunnen houden en in hun buurten vast te houden. Het World Economic Forum werd erbij gehaald, auto's weren zou onderdeel van de 'Great Reset' zijn, het veronderstelde plan van de 'wereldelite' om burgers te onderwerpen. Een lid van het Britse parlement stelde zonder blikken of blozen dat de 15-minutenstad 'een internationaal socialistisch concept' is. De protesten ontaardden vervolgens snel in online haat en bedreigingen en vonden Moreno als boosdoener, de professor in shock en verwarring achterlatend.”
WANTROUWEN
Emma van der Tak deed voor haar bachelorscriptie onderzoek naar complottheorieën en maatschappijkritiek. In De Volkskrant: "Wantrouwen ontstaat immers niet spontaan: het doet zich voor wanneer mensen zich niet gehoord voelen, wanneer ze beloftes gebroken zien worden. Wanneer politici kunnen liegen zonder consequenties en wanneer, zelfs nadat fouten toegegeven zijn, de ervaring van gedupeerden nooit de prioriteit lijkt te hebben."
Martin Sommer eveneens in De Volkskrant: “Stap een willekeurig café binnen en het zal er vermoedelijk gaan over een kwaadaardige elite en zeker over een onbetrouwbare overheid. Als dat de dreigingen zijn, gaat de AIVD het nog druk krijgen. Zelf moest ik bij het lezen van het jaarverslag denken aan befaamde journalist en chroniqueur H.J.A. Hofland (1927-2016), wiens opvattingen ruimschoots vielen binnen de marges van 'anti-institutioneel extremisme'.”
“Hoflands belangrijkste boek heet Tegels lichten (1972) en was een boutade tegen het gezag, inclusief de dociele journalistiek. Voor de elite had Hofland geen goed woord over en ook het complet was zelden ver. Onder de tegels die hij lichtte, krioelde van alles dat het daglicht niet kon verdragen. Hofland zag de overheid als een georganiseerde oplichtersbende en schreef tien jaar later tevreden 'dat de goede zaak in ruime mate ontmanteld' was. Sommige ondermijnende visies zijn klaarblijkelijk getapter dan andere, want Hofland werd gekroond tot journalist van de eeuw en de belangrijkste journalistieke prijs heet nog altijd de Tegel.”
Journalist Sommer tot slot: “In de pikorde van de journalistiek is onthullen en aanklagen nog altijd de hoogste vorm. Onze helden zijn, ook bijna een halve eeuw nadat All the President's Men is verschenen, nog steeds Woodward en Bernstein, die met hun artikelen over Watergate een president van de troon stootten."
"Journalisten zien zichzelf ook nu nog graag als 'fundamenteel tegendraads', in AIVD-bewoordingen. Argwaan is ons belangrijkste gereedschap, en de meest elementaire journalistieke vraag luidt sinds mensenheugenis: o ja, is het wel zoals ze ons voorhouden? Maar de draad tussen gerechtvaardigd wantrouwen van de ijverige speurneus en de onthulling van een complot van Klaus Schwab is een dunne.” Zo is dat.
foto: screenshot CBN News
